ALİ İBN-İ EBİTALİB 

 

Hz. Ali'nin (a.s) hutbeleri, vasiyetleri, emirleri, 

mektupları, hikmet ve vecizeleri 

(Metnin terceme ve şerhi)

Hazırlayan: Abdulbâki Gölpınarlı 

Hk. 1418 - Mil: 1997.

İÇİNDEKİLER 

 Takdim 7 

S. Radıy'nın Önsözü 29 

1. KISIM 

Hutbeleri 35 

1. Bölüm: İman - İslam, Kur'an, Allah - 

 Hz. Muhammed (s.a.a) 37 

2. Bölüm: Kendileri ve Ehl-i Beyt 93 

3. Bölüm: Dünya ve Ahiret 111 

4. Bölüm: İçtimaî - İktisadî Hutbeleri 135 

5. Bölüm: Tarihî Hutbeleri 223

2. KISIM

Mektupları, Emir-Nameleri, Vasiyyetleri 425 

1. Bölüm: Cemel'den Önce ve Cemel Savaşında 427 

2. Bölüm: Sıffin Dolayısiyle 445 

3. Bölüm: Savaşta Hitabeleri, Vasiyyetleri 479 

4. Bölüm: İdari Mektupları, Emir-Nameler, 

Ahit-Nameleri 503

 

3. KISIM 

Kısa Sözleri 565 

1. Bölüm: Din, İman Kur'an 567 

2. Bölüm:Hz. Muhammed (s.a.a), Ehl-i Beyt 577 

3. Bölüm: Dünya ve Ahiret 589

4. Bölüm: Akıl - Bilgi 595 

5. Bölüm: Çeşitli Konular 605 

6. Bölüm: Tarihi ilgilendiren Sözleri 619 

7. Bölüm: Gerçek, Adalet, Geçim, İnsanlık, Savaş

 625 

Hutbelerin Fihristi 631 

Mektupların Fihristi 631

TAKDİM 

   Fasâhat ve belâgatta, gerçekten de eşi bulunmayan, 

mevzû' bakımından İslam dininin esaslarına, o esasların 

gerektirdiği hükümlere, hükümlerin teşrii sebeplerine 

değinen, bunları İslam.
   Peygamberinden (s.a.a) tevârüs ettiği 

sınırsız bilgi kudretiyle açıklayan, içtimâî ve iktisadi 

meselelere, İslâm dininin insanî görüşüne aydınlatıcı, 

şüpheleri giderici ışıklar tutan, ayrıca da tarihi olayları, 

sebepleri ve sonuçlarıyla belirten "Nehc'ül Belâga",  
    Emir'ül Mü'minîn Ali b. Ebi-Talib'in (a.s) hutbelerinin, sözlerinin, öğütlerinin, vasiyetlerinin, mektuplarının ve vecîzelerinin 

toplanmasından meydana gelmiştir. Bunları, Şerif Radıy 

Muhammed b. Huseyn, toplayıp kitap haline getirmiş, üç 

bölüme ayırmıştır. Birinci bölüme hutbelerini, bâzı sözlerini, duâlarını almış, ikinci bölüme, bilhassa mektuplarını üçüncü bölümeyse vecîzelerini dercetmiştir. 

   Şerif Radıy diye tanınan Ebu'l-Hasan Muhammed b. Ebi-

Ahmed'il-Huseyn, Aliyy b. Ebi-Tâlib'in (a.s) oğlu İmâm 

Huseyn'in (a.s) oğlu İmâm Zeyn'ül Âbidîn Ali'nin (a.s) oğlu 

İmâm Muhâmmed'ül Bâkır'ın (a.s) oğlu imâm Ca'fer'us-

Sâdık'ın (a.s) oğlu İmâm Mûsâ'l Kâzım (a.s) oğlu İbrahim 

oğlu Musâ oğlu Muhammed oğlu Mûsâ oğlu Ahmed 

Huseyn'in oğludur. Soyu, annesi Fâtıma vasıtasıyla da imâm

Huseyn'e (a.s) dayanır ve ana ve baba tarafından siyâdet 

şerefine sahiptir.1 Hicrî 359 da (969- 970) doğmuş, usûl ve 

edebiyatta pek yüce bir mevki elde etmiş, 383'te (993) 

Bağdat'ta seyyidlerin nakaabet hizmetini deruhde 

eylemiştir. "Kitâb'ül-Müteşâbih fi'l-Kur'ân, Mecâzât'ül - 

Âsâr'in - Nebeviyye, Telhis-ül Beyân an Mecâzât'il - Kur'ân, 

Kitâb'ül-Hasâis, Ahbâr-u Kuzât-i Bağdad" adlı eserleri, 

babasının ahvâline ait bir kitabı, üç cilt risâleleri, Ebû-

Abdillâh Huseyn b. Ahmed b. Haccâc'ın (ölm. 391 H. 1000) 

şiirlerinden seçmeleri ve dîvânı vardır. En meşhur eseri, 

"Nehc'ül- Belâga" adıyla topladığı, Hz. Ali'nin (a.s) hutbe, 

mektup ve sözlerini ihtivâ eden telifidir (Umdet'üt- Tâlib, 

s.196-197). Hicretin 406. yılı Muharreminin altıncı günü (26 

Haziran 1015) Bağdat'ta vefât etmiş, Kerh'teki evine 

defnedilmiştir (Hâc Şeyh Abdullâh'il - Mamakaanî: 

Tenkıyh'ul-Makaal fî Ahvâl'ir-Ricâl, Necef-Murtazaviyye mat. 

1352 H.c.111, s.107).

Seyyid Radıy, bu hutbe, mektup ve vecîzeleri toplarken 

bir hayli kaynağa sâhipti. İlk olarak Ebû-Ca'fer Muhammed 

b. Hasan b. Aliyy'it- Tûsi'nin (460 H. 1067) rivâyet ettiği gibi 

Kûfeli Zeyd b. Veheb'il-Cühenî, toplum-larda, bayramlarda 

ve başka vakitlerde, Hz. Emir'in (a.s) okudukları hutbeleri 

yazmıştır. Bu zat, Emir'ül-Mü'minî'nin ashabındandı; 

Nehrevan'a giderlerken de maiyetlerinde bulunmuştu (aynı, 

1, 1329 H. s.471-472). Tûsî, bu kitabı, Ebû-Mıhnef Lût b. 

Yahyâ'dan, o, Ebû- Mansûr-ı Cühenî'den o da Zeyd b. 

Veheb'den rivâyet etmiştir; Zeyd'se rivâyet ettiği hutbeleri, 

bizzât Emir-ül Mü'minîn'- den (a.s) duymuştur. İbn-i Hacer, 

Zeyd b. Veheb'in Câhiliyye devrini ve Asr-ı Saâdeti idrâk 

ettiğini, fakat Hz. Resûl-i Ekrem'le (s.a.a) görüşemediğini, 

 

1 - Umdet'üt-Talib fî ânsâbi Âl-i Ebi Talip. Necef'ül- Eşref- 1337 

H. 1918; s.193-200. Muhammed Abduh: Şerhu Nehc'il- Belağa; 

Beyrût; Müesseset'ül-A'lemî basın; M. Abduh'un önsüzü; s.6.

   Tâbiinin uluların-dan olduğunu, Kûfe'de yerleştiğini, hicri 96. yılda vefât ettiğini (714) kaydediyor. Zeyd Hz. Peygamber'in (s.a.a) bi'setinden evvelki zamanı idrâk ettiği takdirde yüzyıldan fazla yaşamış demektir. Câhiliyye devrinden maksat, Hz. Peygamber'in (s.a.a) dâvete başlamasından sonra bir müddet İslâm'ı kabul etmediğini bildirmekse, 

gene yüz yaşını geçkin olarak vefât ettiğini kabul etmek 

icâp eder. Hâsılı Kûfeli Zeyd, Hz. Emirin hutbelerini ilk 

toplayan zattır ve kitabı da Seyyid Radıy'nin zamanına 

intikal etmiştir. Ehli Sünnet de Zeyd b. Veheb'i sıkadan 

saymış, Sıhâh'larda ondan rivâyette bulunmuştur. 

Hz. Emirin (a.s) hutbelerini zaptedenlerden biri de 

İbrâhim b. Hakem b. Zuhayr'il- Fezârî'dir. Hakem b. Zuhayr, 

127 hicrîde (744) vefât eden İsmâîl b. Abdürrahman'is-

Süddi'nin tefsîrini rivâyet eden zattır. Şii olduğu halde, hiç 

bir tefsir yoktur ki, bu tefsirden, rivayette bulunmasın; 

Tirmizî de Sahîh'inde bu zattan rivâyette bulunmuştur. 

Hakem b. Zuhayr, 180 sularında (796) vefât etmiştir. Oğlu 

İbrahim'inse, Hz. Emir'in (a.s) hutbelerini ihtivâ eden bir 

kitabı vardır (Tenkıyh, 1, s. 15. İsmâil b. Abdurrahmân b. Ebi 

-Kerîmet'is- Süddî için aynı cildin 137. sahifesine bk.). 

Hutbeleri toplayanlardan biri de İsmâil b. Mihrân'is-

Sekûnî'dir. Bu zat, İmâm Ca'fer'üs- Sâdık'la (a.s 148 H. 765) 

İmâm Aliyy'ür- Rıza'nın (a.s 202 H. 817) zamanlarında 

yaşamış, onlarla müşerref olmuş, birçok kitaplar yazmış, bu arada Hz. Emir'in (a.s) hutbelerini de toplamıştır ki Ali b. Hasan b. Faddâl ondan rivâyet etmiştir (1, s. 142- 146; 11, s. 278- 280). 

   Hz. Emir'in (a.s) ashabının ileri gelenlerinden ve İmâm 

Hasan'ın (a.s) zamânına erişenlerden Asbag b. Nübâte; 

Mâlik'ül -Eşter'i Mısır'a vâli tayin buyurdukları zaman, ona 

yazdıkları "Ahd- Nâme"yi ve Muhammed'ül- Hanefiyye'ye 

vasiyetlerini rivâyet etmiştir. Mâlik'ül- Eşter'le gönderilen ve 

Mısırlılara hitâben yazılan mektuplarını da, Cemel

savaşında Hz. Ali (a.s) ile bulunan ve ashabının ileri 

gelenlerinden olan Sa'saa b. Sûhan rivâyet etmiştir. (1, s. 

150-151; 11, 98-99). 

İmâm Aliyy'ün -Nakıyy'ül -Hâdî'nin (a.s) zamanına erişen 

(254 H. 868) Sâlih b. Ebi- Hammâd Ebü'l- Hayr-ı Râzî de 

hutbeleri ihtivâ eden bir kitap telîf etmişti (11, s. 91). 

Hutbeleri toplayanlardan biri de gene aynı İmâm'ın 

zamânına erişen, İmâm Hasan'ın (a.s) oğlu Zeyd'in oğlu 

Hasan oğlu Abdullah'ın oğlu Abd'ül Azîm'dir (11, s. 157-

158).Bunlardan başka 283'te (896) vefât eden ve Muhtâr b. 

Ebi-Ubeydet'üs- Sakafi'nin amcası Sa'd'in soyundan olan 

İbrâhim b. Muhammed b. Said-i Sakafî (c.1; s.1), 330 dan 

(844) sonra vefat eden, iki yüze yakın kitabı bulunan 

Abdül'Azîz b. Yahya'l-Celûdiyy'il- Bısrî (c.11; s.156-157), 260'ta (873) vefât eden ve babası, İmâm Sâdık'ın (a.s) 

zamânını idrâk etmiş olan Hişâm b. Muhammed b. Sâib de (260 H. 873-874) hutbeleri toplayanlardandır. Hişâm'ın 

babası, bütün tefsir kitaplarında rivâyetleri yer alan bir zat olduğu gibi kendisinin de tarih ve ensâba dâir birçok kitabı

vardır (111, s.303). İmâm Aliyy'ün- Nakiy'nin (a.s) zamanına erişen ve Kitâbu Mahâsin sâhibi Ahmed'in babası olan Muhammed b. Hâlid'il - Barkıy'nin (111, s. 113- 114), aynı yüzyılda yaşayan Muhammed b. İsâ b. Abdullah b. Sa'd'il Aş'arî'nin (aynı, s. 167), fıkha dâir birçok eseri bulunan 

Muhammed b. Ahmed'il-Cu'fî'nin (11; İkinci bölüm, s. 65-

66)de Hz. Emir'in hutbelerini ihtivâ eden kitapları vardır. 

Bunlardan başka, Şîîlikle ilgisi bulunmayan birçok eseri olan 

meşhur müverrih Ebü'l- Hasan Aliyy b. Muhammed-i 

Medâinî de (225 H. 839), Emir-ül Mü'minîn Ali'nin (a.s) 

hutbelerini ve âmillerine yazdığı mektupları bir kitap haline 

toplamıştır.2 Bunlardan, Hişâm ve Celûdî'nin, Hz. Emir'in 

 

(a.s) hutbelerini topladığını İbn-i Nedîm de kaydeder (s. 140, 

160). Aynı zamanda İbn-i Nedîm, hatiplerden bahsederken ilk olarak Aliyy b. Ebi-Tâlib'i (a.s) anar (s. 181). 

Bunlardan başka tarih, siyer, magaazî ve ensâb kitaplarının çoğunda, Ali'nin (a.s), Cemel, Sıffîn, Nehrevan savaşlarından bahsedilir ve şehadeti anlatılırken, münasebet düştükçe sözleri de nakledilmiş, ayrıca Ya'kubî, Taberî ve diğer tarihçiler, kitaplarında, sözleriyle istişhadlarda bulunmuşlardır. Mes'ûdî (346 H. 957), Hz. Ali'nin dört yüz seksen hutbesini elde etmişti. Muhammed b. Ya'kub-ı Küleynî'nin "Kâfî"sinde ve Hz. Ali'nin zamanından 

İmâm Muhammed-ül Bâkır'ın (57- 114 H. 677- 733) 

zamânına erişen Süleym b. Kays-ı Hilâlî'nin kitabında da Hz. Emir'in (a.s) sözleri geçmektedir.3 Görülüyor ki Seyyid Radıy, Hz. Ali'nin (a.s) hutbelerini, 

mektuplarını, vecîzelerini toplarken, çağından önceki birçok kaynağa sâhipti; çağdaşları da onun topladıklarını bu kaynaklarla karşılaştırmak imkânına mâliktiler; Şerif Radıy'nin kardeşi Alem'ül- Hüdâ Seyyid Murtazâ'nın (436 H. 

1044) kütüphanesinde seksen bin cilt kitap vardı; 

Mu'cem'ül Büldân, bu kütüphanenin dünyâda eşsiz 

olduğunu, kitaplarının hepsinin de, bilginlerin el yazmaları

bulunduğunu bildirmektedir.4

Bağdat'ın Kerh kısmında Şîa için kurulan Şâh-pur 

Kütüphanesinde de bir hayli kitap mevcuttu. Hiç şüphe yok 

ki Hz. Emir'in hutbelerini ihtivâ eden kitaplar da bu s.149. 

kütüphanelerde vardı. Fakat bütün bu kitaplar, 447 deki 

(1055) yangında yanıp kül olmuştur. Seyyid Radıy'nin, bu 

bakımdan hizmeti, gerçekten de pek büyüktür; "Nehc'ül 

Belâga"yı tedvîn etmeseydi belki de bu hutbelerin, bu 

mektupların ve vecîzelerin çoğu, bize intikal edemeyecekti. 

Hz. Emir'e (a.s), "Nehc'ül-Belâga"da bulunmayan bâzı

hutbeler de atfedilmiştir ki "el-Lû'lü', El- İftihâr (Hutbet'ül-

Beyân olacak), el-Vesîle" gibi hutbeler bunlardandır; nitekim 

İbn-i Şehrâşub da (588 H. 1192) "Manâkıb"ında bunlardan 

bahsetmektedi. Çağımızda, Âlu Kâşif'ul-Gıtâ'dan Şeyh Hâdî, 

"Nech"de bulunmayan hutbeleri toplayıp bastırmıştır.5

Şüphe yok ki Hz. Ali'nin (a.s) "Nehc'ül-Belâga"da 

toplananlardan başka hutbe ve mektupları da vardı. 

Nitekim Âmidî'nin "Gurer'ül- Hikem"- indeki kısa sözleri ve 

vecîzeleri, 11050 yi bulmaktadır. Ancak "Hutbet'ül- Beyan" gibi bâzı hutbelerde, gulüvve kaçanların inançlarını

besleyecek sözlerin bulunması, bu hutbelerin, Hz. Emir'e 

(a.s) ait olduğunda haklı şüpheler uyandırmıştır.6

"Nehc'ül-Belâga"ya çok etraflı bir şerh yazan ve bu 

sûratle tarih bakımından da pek değerli bir eser meydana 

getiren İbn-i Ebi'l hadîd Abdülhamîd (655 H. 1275), 

"Nehc'ül- Belâga"da bulunan sözlerin, Hz. Ali'ye (a.s) 

âiddiyyetinde şüphe edilemeyeceğini, çoğunun tevâtürle 

sâbit olduğunu öbürlerinin de aynı edâ ve üslûpta 

bulunması dolayısıyla Hz. Ali'ye (a.s) âidiyyeti muhakkak 

bulunduğunu söylemekte, edebiyâta âşinâ olanların, üslûp özelliklerini bilenlerin, şâir, hatip ve münşîlerin şiir, hutbe ve yazılarını kolayca anlayıp ayırabileceklerini, meselâ 

 

   "Kitâb'üt- Tâc"ın Câhız'a ait olduğunda, üslûp özelliği 

bakımından şüphe etmeyeceklerini bildirmektedir.7

"Nehc'ül-Belâga"nın Seyyid Radıy tarafından meydana 

getirildiği, yâni bu kitaptaki hutbelerin, sözlerin, Seyyid 

Radıy'e ait olduğu hakkındaki şüphe, nahv, lügat, şiir, tefsir, 

hadis, fıkıh, ensâb, kırâat, hattâ hesap, hendese ve 

hikmette zamânının eşsiz bir bilgini olan İbn-i Haşşâb 

Abdullah'a (567 H. 1172) söylenince, Seyyid Radıy-yahut 

başkası, nereden bu kudrete sâhip olacak; biz Seyyid 

Radıy'nin risâlelerini görmüşüz; mensûr sözlerindeki üslûbunu da biliyoruz demiştir. İbn-i Haşşâb'ın, "Hutbe-i 

Şıkşıkıyye"yi, Seyyid Radıy'nin doğumundan iki yüzyıl önceki 

kitaplarda gördüğünü İbn-i Ebi'l-Hadîd, üstâdı Musaddık b. 

Şebîb'den rivâyet eder.8

Bâzı kimseler, hiçbir delile dayanmadan bu sözlerin, 

sonradan uydurulduğunu, hattâ bu kadar hutbenin 

ezberlenip yazılmasına, dört yüz yıla yakın bir zaman sonra 

da Seyyid Radıy'e ulaşmasına imkân olmadığını

söylemişlerse de bunların, Arapların özelliklerini 

bilmedikleri meydandadır. Arap müverrihleri, Haccâc, 

Sahbân, Vâil gibi Câhiliyye devrinin ve İslâm çağının 

hatiplerinin sözlerini, Hâlid b. Abdillâh, Mu'tasım, Ziyâd gibi 

halîfe ve emirlerin hutbelerini nakletmişlerdir ki bunlar, 

tarih kitaplarında mevcuttur. Câhiliyye devri şâirlerinin 

şiirleri, râviler tarafından bellenmiş, ezberlenmiş, onların rivâyetleriyle tesbit olunmuştur; okuma-yazma bilmeyen toplumlarda hâfızanın büyük bir önemi vardır. Ayrıca da Arap, fasâhat ve belâgata âşıktır, düşkündür. Fasâhat ve belâgatta örnek olan şiirleri, sözleri ezberlemek, Arap'ta bir 

 

gelenektir. Hattâ 132 hicrîde (570) son Emevî halîfesi 

Mervan'la öldürülen meşhur Abdülhamîd-i Kâtib'e, 

yazılarındaki bu belâgatı nasıl elde ettin diye sorulduğu 

vakit, Asla'ın (başının ön tarafında saç olmayanın, Hz. 

Ali'nin) hutbelerinden yetmiş hutbe ezberledim, onlarla bu 

belâgatı elde ettim dediği meşhurdur. Abdulhamîd 

hakkında, "yazı Abdülhamid'le başlamış, İbn'ül- Amîd'le 

tamamlanmıştır" denmiştir. Birçok kişilerin hitâbe ve 

hutbelerinin ezberlenip söylenmesi, yazılması, Emir'ül-

Mü'minîn (a.s) gibi fasâhat ve belâgatta eşi olmayan, 

bilhassa İslâm'da mümtaz bir mevkii olan bir zâtın hitâbe ve 

hutbelerinin ezberlenmemesi, rivâyet edilmemesi, 

yazılmaması mümkün değildir, nitekim zamanlarından, 

Seyyid Radıy'nin çağına kadar geçen müddet içinde 

hutbelerini, mektuplarını, sözlerini zaptedenleri arzettik. 

Bir de, "Nehc-ûl- Belâga"daki hutbelerde, "ezel, 

ezeliyyet, ma'lûl" gibi devrinde kullanılmayan, daha ziyâde 

felsefî düşünceden doğmuş, bulunan sözlerin mevcûdiyeti, 

bu hutbelerin, Hz. Emir'e (a.s) ait olmadığını, yahut hiç 

olmazsa, hutbelere eklentiler yapıldığını göstermektedir 

deyenler olmuştur. Oysa ki "ezel", "Sıhâh, Esâs'ul-Luga, 

Lisân'ül-Arab" sâhiplerinin ve diğerlerinin dedikleri gibi, "lem yezel"den türemiştir ve zamanla, "lem" söylenmez olmuş, "ezel"sözü kullanılmıştır. Sonradan felsefî terim olan sözlere gelince: Hz. Emir'in (a.s) bilgisi, Hâce-i Kâinât'tandır (s.a.a); Ali, O'nun bilgi kapısıdır; O'ysa, Rabbinin emriyle "Şedîd'ül-kuvâ"dan taallüm etmiştir (Kur'ân; 53, 5). Bu bakımdan O, hem tevhîdin, hem hilkatin, dünyevî işlerin künhüne ermiş, sebeplerini, sonuçlarını tahlîl ve îzâh etmiş bir mûrebbî-i âlem, bir hâce-i külldür. Mevlânâ'nın, 

dediği gibi onun bilgisi istidlâlî değil, yakıynîdir; onu, onun bilgisini gene Mevlânâ'nın diliyle söyleyelim: 

  *Ez Ali âmuz ihlâs-u amel 

   (Mesnevî, Nicholson basımı; 1, s.229-231)

Bu bakımdan filozoflar, ona muhtaçtır, o, filozoflara 

değil. Burada şunları da söylememiz gerek: 

Bâzı "Nehc'ül-Belâga" nüshalarında, hutbelerin ihtisâr edilmesi mümkündür; istinsâh eden, kendi zevkine, 

neşesine, ihtiyâcına, gördüğü lüzuma göre bâzı cümleleri 

yazmayabilir; bu yüzden bir kitabın birkaç nüshasında bu 

 

* - İstidlâlle yürüyenlerin yolu tahtadandır; tahta yolsa pek 

dayanıksızdır. 

** - İhlâsı da, ameli de Ali'den öğren; Allah arslanını hîleden, 

hud'adan münezzeh bil. Değil mi ki (yâ Ali) sen, o bilgi şehrinin kapısısın; değil mi ki ilim güneşinin ışığısın; ey rahmet kapısı, ey eşi, dengi olmayan Tanrı bârigâhı, kapanma, ebedî olarak açık 

kal. Yiğitlikte Tanrı arslanısın; erlikteyse kimsin; kim bilebilir ki?

çeşit eksikliklere, fazlalıklara daimâ rastlarız. Bu, fazla 

cümlelerin, sonradan eklendiğine değil, bâzı sözlerin, 

istinsâh eden kişi tarafından yazılmadığına delâlet eder. 

Sözgelimi, "Şakaaık-ı Nu'mâniye"nin basma nüshası, İst. 

Üniv. K. Türkçe yazmaları arasında bulunan yazmaya 

nispetle hayli eksiktir. Bir de ezberlenen sözlerde, 

ezberleyenlerin, mânayı değil, fakat bâzı kelimeleri 

değiştirmeleri, yazanların, zamâna göre bâzı kelimeleri, 

kendi çağlarına uyup, aynı mânayı veren kelimelere 

çevirmeleri mümkündür. Mevlânâ'nın, semâ' esnasında 

irticâlen söylediği gazeller, rubâîler, çeşitli tarzlarda 

yazılmıştır; aynı beyitler, aynı vezin ve kafiyedeki birkaç 

şiirde geçer; bir şiirde bulunmayan beyitler, öbür şiirde bulunur; fakat esas mânâda hiç bir değişiklik görülmez. 

   Yunus Emre'nin şiirlerindeki sözler, dîvânının muahhar 

nüshalarında çok defâ vezin bozulmadan, zamânın 

söylenişine uydurulmuş, meselâ "ayıttın", "buyurdun" olarak yazılmıştır. Fakat "Mesnevî"yi Mevlânâ, Çelebi 

Husâmeddîn'e yazdırdığı; yazıldıktan sonra okutup düzelttiği için bu eserde, hele eski ve sağlam nüshalarda bu çeşit değişiklikler görülmez. Hadisleri nakledenler bile, "Hz. 

Peygamber böyle buyurdu, yahut buna benzer bir sözle 

buyurdu ki" diye naklederler. Sahâbeden, hadisleri 

yazmalarına müsâade edilen kişilerden başkalarının 

rivâyetlerinde, mânâsı ve mevzûu aynı olan bir hadis, söz bakımından farklı rivayetlerle tahrîc edilmiştir. Fakat "Kur'ân-ı Mecîd" de, kırâat hususiyetleri müstesnâ, böyle farklar yoktur ve bütün Müslümanlarca bir tek sözü bile değişmeyen, bir sözü bile eksik, yahut fazla olmayan tek bir kitap, Kur'an'dır. Kitâb-ı İlâhîdir. 

* * *

   "Nehc'ül-Belâga"daki bâzı hutbeler, vaziyetler, kısa 

sözlerin bir kısmı, ayrıca şerhedilmiştir. "Hutbet'üş- 

Şıkşıkıyye"nin on altı terceme ve şerhi vardır.9 İmâm Hasan'a (a.s) vasiyetleri, asıllarıyla ve diğer iki vasiyetle Farsça olarak İstanbul'da 1329 da, gene Farsça olarak "Hediyyet'ül- Ümem" adıyla 1381 de Necef-i Eşref'te, 1961 de "Menşûr'ül- Edebi İlâhî ve Düstûr'ül-ameli kârgahî, Kitâb'ül -Ahlâk'ın - Nefîse fî Şerhi Hutbet'il -Vasıyye" ve "Nazm'ül- Vasıyye" adlarıyla İran'da basıl-mıştır.
    Bu vasiyetin, Türkçe'sinden başka altı şerhi vardır; Ebû Ca'fer Muhammed b. Ya'kub-ı Küleyni de bu vasiyeti rivâyet 

etmiştir.10 Mâlik'ül Eşter'e yazdıkları Ahd- Nâme, "Âdâb'ül-Mülûk, Tuhfet'ül-Mülûk, Tuhfe-i Süleymânî, Düstûr-ı Hikmet, 

İnvân'ür-Rıyâse, E'r-Râî ve'r- Raiyye, Şerh'ül- Ahd, Nasâyih'ul - Mülûk, Nazm'ül-Ahd, Hidâyât'ül-Husâm fî Acâib'il-hidâyâtı

ve'l-hukkâm, Tuhfet'ül-Velî,Tercemet'ül-Ahd, (iki cüz olarak) Şerh-i Ahd-Nâme, Esâs'üs-Siyâse fî Te'sis'ir-Riyâse, Dirâsât'ün-Nehc, Rumûz'ül-Emâre" gibi adlarla 

şerhedilmiştir; bu Ahd-Nâme'nin şerhi yirmiden fazladır.11 Hemmâm Hutbesi diye tanınan ve ittikaayı, mütitakıy-

leri, bildiren hutbelerinin on beş şerhi vardır.12

 

   Kaasıa hutbesi (Bizde aynı bölümün 26. hutbesi), 

İstiskaa hutbesi, dînin evvelinin ma'rifet, yâni Allah'ı

tanımak olduğuna dâir hutbe (Bizde 1. kısmın 1. Bölümü-

nün ilk hutbesi), cenâb-ı Fâtıma'nın (a.s) defnindeki sözleri (5. b. Târîhî hutbeler, 4.) ve bâzı hitâbeleri de ayrı ayrı

şerhedilmiştir.13 Bu şerhlerin bâzılarına ayrıca adlar da 

verilmiştir. "Nehc'ül Belâga"nın tam olarak, ihtisâr edilerek, 

lügatleri tavzîh olunarak, yahut tâlikaat tarzında şerhleri, 

yetmişi aşmaktadır. Bunlardan başka üç tanesi manzum, 

otuz yedi tanesi nesirle kırk adet Farsça, beş Orduca, bir 

Küçerat diliyle şerhi vardır (aynı, s. 111-161). 

   Bunlardan başka, Hz. Emir'in (a.s) vecîzelerini, kısa 

sözlerini meşhur Câhiz (225 H. 869), "Mie Kelime- Yüz söz" 

adıyla toplamıştır ki bu eseri, Safaviyye devri şâirlerinden 

Âdil ve gene aynı devir ricâlinden Muham-med b. Ebi- Tâlib-i Esterâbâdî, Farsça'ya çevirmişlerdir. Âdil'in eseri, Tehran'da 1304'te basılmıştır. 

Ebû- Aliyy-i Tabersî, yahut Aliyy b. Seyyid Fazlullâh-ı

Râvendî (573 H. 1178), "Yüz Kelime"yi, harf sırasınca otuz 

bâba ayırmış ve adını "Nesr'ül-   Leâlî" koymuştur.
   Bu kitap, 1312 de basılmıştır. Hicrî 14. yüzyıl ricâlinden Şeyh 

Abdüsselâm Ahmed. "Merâku'n-Necâb fî Kavâid'il-kitâbe" de, "Nesr'ül-Leâlî"deki sözleri almıştır. 

   Reşîdüddîn Muhammed b. Muhammed'il-Vatvât (552 H. 

1157), "Tuhfet'us-Sıddıyk, Fasl'ül-Hitâb, Uns'ul-Lehfan" 

adlarıyla ilk üç halifenin yüzer sözünü topladığı gibi 

"Matlûbu külli tâlib" adiyle Hz. Emir'in (a.s) de sözünü 

toplamış, her birerini Farsça bir kıt'ayla terceme etmiştir. 

 İktisâdî hutbeler; 27. 

Bunlardan ve Seyyid Radıy'nin "Nehc'ül-Belâga" sonuna 

aldığı kısa sözlerden başka on tane daha manzum, mensur, 

Arapça ve Farsça, hatta Fransızca, kısa sözlerinin ve 

vecîzelerinin şerh ve tercemesi vardır.14 Hz. Ali'nin (a.s) kısa sözlerini, bilhassa, "Gurer'ül- Hikem ve Dürer'ül-Kelim" adıyla toplayan, Nâsıhuddin Abdülvâhid b. Muhammed-i Temîmiyy-i Âmidî'dir. 588 yılından on gün önce vefât eden (1192 sonları) İbn-i Şehr-âşûb, Âmidî'yi üstâdlarından gösterdiğine, "Gurer'ül-Hikem"i rivâyet ve nakle ondan icâzet aldığını söylediğine göre, Âmidî'nin, 510 hicrîde (1116) vefât ettiği hakkındaki rivâyetin doğru olması

îcâb eder (Reyhânet'ül-Edeb, 1, 2. basım; Çâp-hâne-i Şirket-i 

Sehâmî-1335, s. 28). 

Âmidî, Gurer'ül-Hikem"de, Emir'ül-Müminîn (a.s) 11050 

sözünü toplamıştır (6, 1342 Ş. H. s. 493). 

* * *
   738 de (1337) vefat eden Savcızâde, "Nesr'ül-Leâlî"yi, 

"Budret'ül-Maâli fi Tercemet'il-Leâlî" adıyla ve her sözü, 

"mefâîlün mefâîlün feûlün" vezninde Farsça bir beyitle 

terceme etmiş. Şipâhizâde Ali Galib, Farsça beyitleri birer 

beyitle Türkçe'ye çevirmiştir ki bu kitap, Nahcuvânîzâde 

Muhammed'in yazısıyla taşbasması olarak 1315 te Mat. 

Osmâniye'de basılmıştır. Bu Nahcuvânîzâde'nin, Savcızâde 

olmasına ihtimâl veremedik. 

953'te (1546) yazdığı "Tezkire"sinde 7. yüzyıldan 

zamanına dek gelen şâirler hakkında, gerçekten de pek 

değerli bilgiler veren Latîfî Abdûllatîf de (990 H. 1582) 

"Ners'ül - Lâlî"yi, "Nazm'ul - Cevâhir" adıyla nazmen türkçeye çevirmiştir (Osmanlı Müellifleri; 3, s.135).